Türk halkı, 2012 verilerine göre harcamasında en büyük payı yüzde 25.8 ile konut ve kiraya ayırıyor. İkinci sırayı yüzde 19.6’lık payla gıda ve alkolsüz içecekler, üçüncü sırayı ise yüzde 17.2 ile ulaştırma alıyor. Zaten bu üç harcama grubu, toplamda yüzde 62.6’lık yer tutuyor. Bir bakıma, harcamaların üçte ikiye yakını bu üç harcama grubu için yapılıyor.

Toplam harcamada mobilya, ev aletleri ve bakım hizmetleri yüzde 6.7, lokanta ve otel harcamaları yüzde 5.8, giyim ve ayakkabı yüzde 5.4, alkollü içecekler, sigara ve tütün yüzde 4.2, haberleşme yüzde 3.9, eğlence ve kültür yüzde 3.2, eğitim hizmetleri yüzde 2.3, sağlık yüzde 1.8, çeşitli mal ve hizmet harcamaları da yüzde 4.2 pay alıyor.

Bu oranlar tüm Türkiye ve tüm gelir grupları için. Peki, bölgesel bazda oranlar nasıl ayrışıyor, yine bölgesel bazda ve gelir gruplarına göre nasıl bir farklılaşma ortaya çıkıyor? İşte bu soru da TÜİK’in dün yaptığı açıklamayla yanıtını buldu.

Yoksul, gıdaya harcıyor
Tüm Türkiye için gıda ve alkolsüz içeceklerin payı yüzde 19.2 düzeyinde. Ama bu oran bölgelere ve gelir gruplarına göre çok önemli farklar gösterebiliyor. Temelde söylenebilecek olan şu; gelir düzeyi ne kadar düşerse, gıdaya ayrılan pay da ters orantılı olarak o kadar artıyor.

Türkiye ortalamasında yüzde 19.2 olan gıdaya ayrılan payın oranı, İstanbul için yüzde 16.6 düzeyinde. İstanbul, bu oranla gıdaya en az pay ayrılan bölge konumunda. Bu oranın düşük olması, İstanbul’da yaşayan herkesin çok zengin olduğu anlamına gelmiyor elbette. Çünkü İstanbul’da başka bir harcama çok ön plana çıkıyor; konut ve kira harcamaları.Türkiye ortalamasında yüzde 25.8 olan konut ve kira harcamalarının payı İstanbul’da yüzde 30.9’a fırlıyor. İstanbulllu, harcamasının üçte birini konut ve kiraya ayırmak durumunda kalıyor.

Gıdanın Türkiye genelinde yüzde 19.2 olan payı, bazı bölgelerde yüzde 30’u geçiyor. Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan’da yaşayanlar harcamalarının yüzde 30.6’sını gıda için yapıyor. Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt’te ise gıdanın payı yüzde 30.2 düzeyinde bulunuyor.

Yoksulluk İstanbul’da da var
Gıdaya fazla pay ayırmak durumunda kalan yoksul bölgeler denilince akla yalnızca az gelişmiş Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerinin gelmemesi gerek. Gıda harcamalarına Türkiye genelinde yüzde 19.2 ayrılıyor; İstanbul’da bu oran yüzde 16.6, ama İstanbul’un en yoksul ilk yüzde 40’lık grubunda gıda harcamasının payı yüzde 20’nin üstünde seyrediyor.İstanbul’un en zengin yüzde 20’si ise gıda için yalnızca yüzde 12.1’lik bir harcama yapıyor.

Gıdaya yüzde 28.1 pay ayırmak durumunda kalan Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayanların en yoksul yüzde 40’ı, harcamalarının yüzde 35-40 arasını gıda için yapıyor.

Köyden kente, gıdadan ulaştırmaya...
Her ne kadar hanehalkı toplam harcamaları içinde halen en yüksek ikinci payı gıda ve alkolsüz harcamalar alıyorsa da, bu grubun payı gerileme eğilimi içinde. 2003’ten 2012’yekadar olan dönemde gıda için yapılan harcamalar tüm bölgelerde azaldı. En belirgin azalma Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt’te meydana geldi. Bu illerde 2003 yılında toplam harcamanın yüzde 48.8’i gıda için yapılıyorken, oran biraz önce de aktardık 2012’de yüzde 30.2’ye indi.

Haneler artık harcamalarında gıdaya daha az pay ayırıyor; çünkü ulaştırma harcamaları tırnanıyor ve toplamda daha çok pay alıyor. Ulaştırma harcamasının payı, kimi bölgelerde 2003-2012 arasında 10 puandan fazla artış gösterdi. Kayseri, Sivas ve Yozgat’ta 2003 yılında yüzde 6.9 olan ulaştırma harcamalarının payı, 12.1 puan artarak 2012 yılında yüzde 19’a fırladı.

İstanbul, Ankara ve İzmir’de ise ulaştırma harcamalarının payı 2003’ten 2012’ye gelinceye kadar sırasıyla 4.2 puan, 6.6 puan ve 5 puan arttı. Ulaştırma harcamaları 2012 itibariyletoplam içinde İstanbul’da yüzde 15.4, Ankara’da yüzde 18.1, İzmir’de yüzde 15 pay alıyor.

Ulaştırmanın payı niye artıyor?
Toplam harcamada gıdanın payı azalırken ulaştırmanın payının artıyor olması, kentleşmenin doğal bir sonucu. Aslında gıdanın payının düşmesi olumlu bir gelişme gibi görülse de, yaşadığımız özünde gelir transferi. Gelirler reel olarak artıyor da ulaştırmaya daha çok pay ayrılıyor değil ki… Gelir reel anlamda neredeyse sabit seyrederken, hatta kimi zaman gerilerken, gıdadan kesilip zorunlu olarak ulaştırmaya daha çok harcama yapılıyor.

Ulaştırma harcamalarının payının böylesine artmış olmasında kentleşme olgusuyla birlikte tüketim kalıplarının değişmesinin de etkisinin bulunduğunu belirtelim. Ulaştırma harcamalarının kapsamında birinci ve ikinci el araç alımı, araç bakım ve onarımı, benzin ve elbette şehiriçi ve şehirlerarası tüm ulaşım giderleri yer alıyor. Araç sayısının artması, benzin fiyatlarındaki yükselme gibi etkenler de ulaştırma harcamalarının payını yukarı itiyor.
Alaattin Aktaş - dunya.com